Powered By Blogger

Merhaba!

Başağın Huzur Köşesi'ne hoşgeldiniz. Dileğim, bloğumu bütün izleyenlerin, sayfalarımda huzur bulmasıdır.
Henüz yapım aşamasında olan bloğumda, ilerleyen zamanla birlikte, sizi gün boyu yaşadığınız streslerden uzaklaştıracak, aynı zamanda faydalı bilgiler kazanacağınızı umduğumbir dünyanın kapısı aralanacak.
Hep birlikte, kimi zaman gül bahçelerinde gezine ceğiz, kimi zaman, gurubu seyredeceğiz dalgaların beyaz köpük lerden güller saçtığı sahillerde...
Kimi zaman, türk şiirinin üstad larının mısralarına tutunarak, İstanbul'un ihtişamını bir başka tepeden seyredeceğiz, yorulduğumuzda Faruk Nafiz'in "Hanı"n da konaklayarak duvarlardaki yazıları şişesi is bağlamış bir lambanın ışığında okuyacağız.
Kimi zaman, bir ebru teknesinin üzerine eğilerek rengârenk hayallerimizi seyre dalacağız.
Bir kaç yüzyıllık bir yazma kitabın sayfalarına nakşedilmiş altınlar, kuyumcu vitrininde gördüklerimizden çok kamaştıracak gözlerimizi...
Minyatürlerin zaman tünelinden geçerek "Alice" gibi farklı bir dünyaya adım atacağız. Eski, yeni bir sürü kitabı yeniden keşfedeceğiz birlikte...
Hazret-i Muhammed (s.a.v.)'in hadisi şeriflerini okuyarak şerefleneceğiz, Mevlana'nın özlü sözleriyle tefekküre dalacağız, Yunus Emre'nin mısralarıyla bir kere daha öğreneceğiz dünyaya kavga için değil, sevgi için gel diğimizi...
Kimi zaman örgü örecek, dikiş dikeceğiz. Sevgiler!
































24 Şubat 2014 Pazartesi

TRABZON'UN KURTULUŞUNUN 96. YILDÖNÜMÜ



TRABZON'UN RUS İŞGALİNDEN KURTULUŞU
24 ŞUBAT 1918 


Bugün takvimler 24 Şubat 2014’ü gösteriyor. 24 Şubat tarihinin Trabzonlular için çok farklı bir anlamlı var.
               Bugün, Trabzon’un düşman işgalinden kurtuluşunun 96. Yıldönümü.  Yazması kolay… Acaba o yılları yaşaması da o kadar kolay mı olmuş?
               Zaman tünelinden geçerek 100 yıl hatta daha da öncesine bir gidelim mi?
               Trabzon, tarih boyunca topraklarında yaşamış çeşitli medeniyetlerin izlerini taşıyan, yeşille mavinin sarmaş dolaş olduğu bir liman kenti…
               Bir zamanlar imparatorlar şehri iken 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet Han’ın fethetmesiyle bir Osmanlı şehri olmuş Trabzon… Osmanlı tarihine  “Şehzadeler şehri” olarak damgasını basmış.
               İnsanları, hem neşeli hem de serttir Trabzon’un, yerine göre…  Tıpkı dalgalarıyla kıyılarını döven Karadeniz gibi, zaman zaman köpüren,  zaman zaman sütliman olan…
               Karadenizli espirilidir, kurnazdır, serttir, merttir, en önemlisi de inatçıdır; Doğru bildiğinden vazgeçmez, tuttuğunu koparır. Eğer hakkı olduğuna inandığı şey ise elinden alınan onu geri almak için ölümüne mücadele verir.
               Bu azim değil midir?
 1810 yılındaki Rus gemilerinin Sargana baskınında ona kıyıya çıkan Rus askerlerini kazma kürek, derme çatma tüfekle Karadeniz’e dökecek gücü veren…
               Bu azim değil midir ?
Onu 1914-1916 arasında iki yıla yakın şiddetli Rus bombardımanlarına rağmen şehrini terk etmek alıkoyan… 
Bir yandan Garagoncolos adını taktığı Rus savaş gemisi Mariya’nın topları Cos Dağı’na attığı topların gümbürtüsünden Akçaabat’taki binaların camları sarsılırken
Bir yandan tam donanımlı Rus kara ordusu Türk mevzilerini döverken
İki ateş arasında canı bahasına direnerek, elini kolunu sallayarak Of’a gireceğini zanneden işgalci Urus’u  21 gün Of’a sokmayan…
Kadınıyla, erkeğiyle, yaşlısıyla… “Tüfeğimiz yoksa yüreğimiz de mi yok?” diyerek kazma, kürek, balta ile işgalci Urus’un karşısına dikilen…
Bu direnişler sırasında Kelali tepelerinin çimenleri kana bulanmış, Baltacı, Solaklı derelerinin suyu kıpkırmızı kan akmıştır. Trabzon Urus’un eline geçmesin diye…


Trabzon Urus’un eline geçmesin diye…
Kelali tepeleri ile Bayrıca Köyü arasındaki alanda amansız mücadeleler verilmiştir. Trabzon Urus’un eline geçmesin diye…
 Ne canlar, şehit olarak Cennet’e uçmuşlardır, mübarek bedenlerini  Sultanmurat Yaylası’nın karla kaplı çimenlerinde bırakıp…
Trabzon Urus’un eline geçmesin diye…
Yakın zamanlarda Rus arşivlerinden alınarak yayınlanan Trabzon’un işgal videolarında;
Kahraman şehitlerimizin toprağını işgalci Rus’a karşı savunmak uğruna Karadere’de vadiye yığılmış mübarek başları görüntülenmiştir.
Kim demiş ki: “Ruslar, Trabzon’a elini kolunu sallayarak girdi.” diye?
Bir işgal sırasında destan yazan gerçek kahramandır Karadeniz insanı…
Bütün umutların tükendiği anda Trabzon’dan çıkarken: “Gidiyoruz fakat geri döneceğiz.” Demiştir, dişlerini sıkarak…
Kadınlar, çocuklar, yaşlılar, sakatlar, hastalar, kısacası eli silah tutamayan ailelerini muhacir götürürken yemin etmişlerdir geri dönmeye…
Geri dönmeye gönüllü birlikler oluşturup işgal güçlerine karşı koymaya…
17 Ekim 1914’ten itibaren Trabzon Vilayeti’ni ve kasabalarını denizden şiddetli bombardımanlarla yakıp yıkan, kayıklarını batıran, çarşılarını tutuşturan,  limanlarını abluka eden ticareti, erzak ve mühimmat sevkiyatını durduran fakat teslim alamayan Urus,
 Trabzon’a ancak deniz filosunun bombardımanlarıyla desteklediği Of, Sürmene, Araklı, Çaykara bölgesindeki kara harekâtında büyük kayıplar verdikten sonra 21 gün gecikme ile 18 Nisan 1916 günü girebilmiştir.
15. Şubat 1916 tarihinde Erzurum’un düşmesinden sonra, Trabzon valiliği acil tedbir olarak vilayet merkezini Ordu’ya (Ordu, o tarihte Trabzon’a vilayetine bağlıydı) taşımış, muhtemel bir Rus işgaline karşı halkı şehri terk ederek batıya göç etmesi için bir bildiri yayınlamıştı.
Trabzon halkı, yaşlısıyla, kadınıyla, çocuğuyla batıya doğru yollara dökülmüştü. Şubat’ın buz kesmiş ayazında…
Kimisi kafileler halinde karadan yayan olarak gidiyordu Doğu Karadeniz Bölgesi’nin engebeli yollarında. Küçük çocuklar, yürüyemeyecek kadar hasta, yaşlı veya sakat olanlar sırtta götürülüyordu. Götürülebildiği yere kadar…
Buz kesmiş derelerden bele kadar ıslanarak ancak geçiliyor, kimisi derelerin azgın sularında kayboluyordu.
Bu, sonu karanlık uzun yolculuğa dayanamayanlar yollarda can veriyorlardı. Açlıktan, susuzluktan, tifodan… Çoğu zaman ölenler gömülemiyordu bile… Arkada Urus vardı, önde fırtına, kar ve tipi… Etrafta Ermeni ve Urum çeteleri kol geziyordu. 
Durup cenazeleri gömecek zaman yoktu.  Anaların, babaların, dedelerin, nenelerin, küçücük yavruların cenazeleri kurda kuşa yem oluyordu.
Yollarda, analar yavrularını, evlatlar babalarını kaybediyorlardı; O mahşer gibi kalabalık için bir daha bul bulabilirsen…
Bir kayık bulup da deniz yolundan çıkabilenler kendilerini şanslı sayıyorlardı. Çünkü kayıkların çoğu hükümet eşyalarının ve memur ailelerini sevkine tahsis edilmişti.
Şubat fırtınalarında kayıkla Karadeniz’e açılmak o kadar kolay değildi. Gündüzleri Karadeniz’de dolaşan Rus gemilerine yakalanmamak için geceleri yol alıyordu istiabının üstünde yüklenmiş muhacir kayıkları…
Umuda yolculuğa çıkmış olan muhacir kayıkları bu zorunlu gece yolculuklarında fırtınaya yakalanıyor, alabora oluyor, kayalıklara bindiriyor, bazen yoğun siste birbirleriyle çarpışıyor, gidenler gidiyor, kalanlar yine yola devam ediyorlardı.  Dudaklarda çoğu zaman dualar, arada bir de acı bir muhacirlik havası:
Trabzon’dan çıktım başım selamet
Çavuşlu’ya geldik koptu kıyamet
Ey Allahım annem sana emanet

Muhacirlik şimdi de büküyor belimi
Kafir Urus yaktı da yıktı evimi

Tırabzon’un etirafı meteriz
Meterizden telli gurşun atarız
Dör gardaşız bir orduya yeteriz

Muhacirlik şimdi de büküyor belimi
Kafir Urus yaktı da yıktı evimi


Trabzon halk işte böyle muhacir olmuştu. Urus Trabzon’a girdiğinde, hala sırtlarında döşekleri, ellerinde sepetleri ile şehri terk etmeye çalışan muhacirler vardı ki bunlar Rus arşivlerinden çıkan videolarında görülmektedir.
Arkaya kalan bu muhacirler, muhtemelen sonuna kadar Rus işgaline direnen kahraman Of, Sürmene, Araklı, Çaykara halkı olmalıdır.
Trabzon’un işgalinden bir gün sonra 19 Nisan 1916 günü Rus torpidoları Vakfikebir’i bombalamış, üç muhacir şehit olmuştur.
Aynı gün, Trabzon’dan gelip batıya doğru giden bir muhacir kafilesi Vakfikebir sınırında bulunurken,  Rus deniz topçusunun üzerlerine açtığı ateş sonucu 182 muhacir feci şekilde şehit olmuştur. Kim bilir belki de “Çavuşlu’ya geldiğinde kopan kıyamet” bu kıyamettir?  O kara günlerde o kadar çok yerde “kıyamet kopmuştur” ki bu kıyamet hangi kıyamettir bilinmez.
Trabzon halkı işte böyle felaketlerle boğuşa boğuşa batıya doğru ilerlemişti.
Sahilden Giresun, Ordu, Samsun, Sinop hatta gücü yetenler İstanbul’a ulaşırken;  karadan gidenler, Merzifon, Çorum, Konya ve Ankara’ya kadar yayılmışlardı.
Gittikleri yerde de,  yollarda çektiklerine benze sıkıntılarla karşılaşmışlardı. Açlık, yoksulluk, soğuk, salgın hastalıklar, itilip kakılma… 
Trabzon muhacirleri, felaketin her türlüsüne göğüs gererek muhaceret döneminde ayakta kalma mücadelesi veriyordu. Muhacirliği gelip geçecek bir süreç olarak kabul ediyor, bir gün evine toprağına dönebileceğine olan inancını kaybetmiyorlardı.
Ruslar,  kendilerine Boğazların kilidini açacak anahtar olarak gördükleri Trabzon’u güçlükle de olsa işgal etmişlerdi. Şehir içinde kayda değer bir mukavemet görmemişlerdi. Çünkü şehirdeki Müslüman sivil halkın büyük bir kısmı muhacir çıkmıştı. Kalanlar da evlerine çekilmişti.
Yerli azınlığı oluşturan Rum ve Ermeniler… Müslüman Trabzon halkının “gonşicuklarımız”  (komşucuklarımız) diyerek asırlardır yan yana evlerde oturduğu, düğünlerinde birlikte horon teptiği Rum ve Ermeniler, işgalci Rus ordusunu sevinç gösterileriyle karşılamıştı. Rus askerlerine çiçekler serpmişlerdi. İhanetleri bununla da kalmamış Uzun Sokak’ın başladığı yerden Kostaki’nin Konağı’na(Bugünkü “Trabzon Şehir Müzesi”)kadar yerlere Türk Bayrağı döşemişlerdi, Rus kumandanının atının ayakları altında çiğnensin diye…
Muhacir çıkanların günleri nasıl kara ise muhacir çıkamayıp işgal sırasında Trabzon’un içinde kalanların günleri de o kadar kara olmuştu. Trabzon’un ebediyen kendilerinin olacağını zanneden Ruslar şehri kafalarına göre imar edeceklerdi. Bunun için insan gücüne ihtiyaç duydukları için yerli halkın sempatisi çekmeye çalışıyorlar, çocuklara şeker ve para veriyorlardı.
Fakat işlerin başına diktikleri Ermeni ve Rumlar Türklere son derece merhametsiz davranıyorlardı.
Meşhur darb-ı meseldir: “Ayıdan post, düşmandan dost olmaz” derler;
 İşgalin başlangıcında Trabzon tam üç gün yağmalandı. Evlerin kapılarının pirinç tokmaklarlına varıncaya kadar bakır, pirinç gibi madeni ne varsa sökülüyor, mağazaların kilitleri kurşunlanarak açılıyor ve içindekiler talan ediliyordu.
Yağmaladıkları eşyaları, Rusya’ya  götürmek üzere depolarda  biriktirmişlerdi.  Fetihten önce kilise olan Ortahisar Camii’nin bahçesindeki “Hoşoğlan” mezarı diye bilinen mezarı açıldı ve topraktan çıkarılan iskelet Rusya’ya götürüldü. Bu kemikler caminin mimarına aitti.
Ruslar, Trabzon’a gelir gelmez daha önce kilise olup da fetihten sonra cami yapılmış olan yedi camide namaz kılmayı yasakladılar.
Taksim’deki Meydan Mezarlığı’nın başında bir sinema yaptılar.
Gülbaharhatun Türbesi’ni talan ettilşer. Gülbahar Hatun’un sandukasının tarihi örtüsünü ve türbedeki sandığı aldılar.
Bugünkü Maraş Caddesi’ni açmak bahanesiyle, Meydan’dan Ayasofya’ya doğru bütün Müslüman mahallelerini yıktılar. Bu mahallelerdeki tarihi Türk evlerini yok ettiler. Trabzon’un yüksek noktalarına top yerleştirmek için yol açmak üzere birçok Müslüman mahallesini yerle bir ettiler.
Rusların Trabzon’u işgal etmiş olmalarına rağmen Trabzon çevresinde Rus kuvvetlerine karşı direniş devam ediyordu.
Mudur Dağı’nın güneyindeki Boğalı’ya kadar gelen Ruslar, 20 Nisan 1916 günü bölgedeki türk milisleri tarafından püskürtüldü.
Ruslar, Kalanima Deresi’nin gerisindeki Türk kuvvetlerine iki alayla taarruz ettiler. Diğer taraftan denizden asker çıkardılar. İki ateş arasında kalan Türk kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalmıştı. Akçaabat işgal edilince, Türk kuvvetlerinin bir kısmı İskefiye’de savunma hattı oluşturdu. Bir kısmı ise güneye çekildi. Güneye çekilenler, Tonya milislerinin desteği ile Rusları Karadağ-Haçka hatunda durdurmuştu. 
Kop cephesindeki 11. Kolordu’ya bağlı tümenler, Trabzon’un güneyine sevk edilerek buradaki geçitleri tuttular.
Ruslar gece baskın yaparak Hortokop’u ele geçirmeye çalıştılar fakat başaramadılar.  29 Nisan 1916’da Hıdırnebi Yaylası’na taarruz eden Ruslar geri çekilmek zorunda kaldı. Bu arada bölgeyi çok iyi bilen milislerimiz Ruslara gece baskını yaparak zayiat verdiriyorlardı.
Bu dönemde
Hıdırnebi, Dağönü, Uzungöl vadisi, Haçka, Haldizen, Arpaözü, Zanha, Yoroz Burnu, Kurutepe, Şinek, Karaaptal, Cifaruksa, Kaaradere, Horyan, Yılanlıkaya ve burada adını sayamadığımız birçok mevkide Ruslarla kuvvetlerimiz arasında amansız mücadeleler geçti. Bazılarında Ruslar püskürtüldü, bazılarında ise defalarca hücuma kalktıktan sonra ancak o mevkii ele geçirebildiler.Bu mücadeleler sırasında birçok şehit verildi. Yalnız Maçka Çataltepe’de şehit düşen Türk askeri sayısı 70’tir.
Görüldüğü gibi Rusların Trabzon’u işgal etmiş olmaları bölgeye tamamen hakim oldukları anlamına gelmiyordu.  Rusların kara ordusunu deniz filolarından bombardımanla destekledikleri ve Türk kuvvetlerinin Ancak iki ateş arasında kalınca çekildikleri unutulmamalıdır. Kuvvetlerimizin yalnız Ruslarla değil aynı zamanda Ermeni ve Rum çeteleriyle de savaştığını hesaba katmak gerekir.
Türk kuvvetleri batıya doğru ilerleyerek Harşit Çayı’nın batı yakasına geçmiş ve Harşit Vadisi’nde mevzilenerek savunma yapmak üzere Rusları beklemeye başlamışlardı. Ruslar, kuvvetlerimizin direnişine rağmen ilerleye ilerleye Harşit Çayı’nın doğu yakasına gelmişlerdi.
Ne pahasına olursa olsun Urus, Harşit Çayı’nı geçmemeliydi. Ordu ve Giresun ve Tirebolu, hem kendi halkını hem doğudan sel gibi akıp gelen muhacirleri hem de askeri beslemek zorundaydı.
Oysa elde avuçta bir şey yoktu.   Ordu ve Giresun limanlarına gelen askeri erzak ve mühimmat, kadınların ve henüz askerlik çağı gelmemiş erkek çocukların sırtında taşınarak askere ulaştırılıyordu. Sırtta yok başta yok… Karınlar yarı aç yarı tok… Giyecek bir çarık bile bulamayan ayaklar çıplak…
Kadınlar ve daha bıyıkları yeni terlemeye başlamış erkek çocuklar, kendi ağırlıklarının birkaç katı ağıtlığındaki cephane ve erzak sandıklarını Karadeniz’in engebeli arazisinde kilometrelerce yolu yayan yürüyerek, tepeleri aşarak vadideki askere ulaştırıyorlardı. Rüzgar, soğuk, yağmur demeden…
Bütün canlar, vatan için feda edilmeye hazırdı. Kanın son damlasına kadar…
1917 yılının ilk aylarında kuvvetlerimiz ani baskınlarla Ruslara hatırı sayılır kayıplar verdiriyorlardı. Türk askerinin baskınlarından bunalan Ruslar, Türklerin saklanmaması için Harşit Ormanlarını yakmaktan çekinmemişlerdi. Kara ordusuyla Türk kuvvetleri ,ile başa çıkamayan Ruslar deniz tayyareleri ile Tirebolu’yu bombalamışlardı.
Ruslar Harşit Çayı’nı geçemeyeceklerini anlayınca yenilgilerinin acısını çıkarmak için Tirebolu’ya ve Tirebolu halkına saldırdılar.  Maria zırhlısıyla bombardıman ederek Tirebolu’yu yakıp yıktılar.
Zulümle hiçbir memleket âbâd olmaz. Rusya da olamamıştı. Epeydir içten içten kaynayan Rusya’da ihtilal patlak vermişti. Ekim 1917 Bolşevik ihtilali, Rus cephelerini çözülmesine yol açmıştı. 18 Aralık 1917’de Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Erzincan Anlaşması imzalandı. Ruslar, işgal ettikleri yerlerden çekileceklerdi.
Anlaşmaya rağmen Ruslar, Trabzon’dan çekilmekte yavaş davranıyorlardı.  Üstelik Rus işgalinden kurtulan bölgeleri Rum ve Ermeni çeteleri işgal ediyor ve işgal ettikleri yerde halka zulmediyorlardı. 18 Ocak 1918’de Pulathane’yi işgal eden Rum ve Ermeni çeteleri, Müslüman halkı vahşice katletmişti.
Bu durumda Trabzon’u kurtarmak için bir askeri harekât şart olmuştu. 12 Şubat 1918 günü Vehip Paşa komutasındaki 3. Kafkas Ordusu, Trabzon’a bir harekat başlattı. Albay Kazım Bey komutasındaki 37. Tümen, Giresun’daki 123. Alay ile takviye edilerek Trabzon’a doğru yola çıktı.
14. Şubat 1918 günü Ruslar Akçaabat’ı terk ederken kasabayı ateşe verdiler. Bu yangın en az üç gün sürmüştür.
20 Şubat  1918 günü Vehip Paşa, 37. Kafkas tümeni Komutanı Kazım Bey’e gönderdiği yazıda Trabzon2un üç gün içinde boşaltılması talebini Ruslara bildirmesini istemişti.
Ancak buna mukabil Ruslar, üç hafta müddet istediler.  II. Kafkas Ordusu Kumandanı Mirliva Yakup Şevki Paşa, III. Ordu Kumandanlığına Trabzon’a cebren girmek gerektiğini bildiren bir yazı yazdı.
23 Şubat 1918 günü Vehip Paşa, 37. Kafkas Fırkası Kurmay Başkanı Mustafa Remzi Bey’e 24 Şubat’ta şehre girilmesi emrini verdi.
37. Kafkas Fırkası, 24 Şubat 1918 günü Trabzon’a girdi. Böylece Trabzon’daki Rus, Ermeni ve Rum işgali sona ermiş oldu.
Rus işgali yüzünden Trabzon’u terk ederek batıya doğru muhtelif şehir ve kasabalara dağılmış olan Trabzonlu muhacirlerden sağ kalmayı başarabilenler, kafileler halinde geri dönmeye başladılar. İstanbul’dan Karadeniz’e sadece 20 günde bir vapur kalkıyordu. Kimi vapurla, kimi kayıklarla, kimi de kara yolundan gittikleri gibi zahmetli bir şekilde fakat bu defa evlerine dönüyorlardı.
               Yollarda, muhacir kaldıkları yerlerde yakınlarını kaybetmiş olanların sevinci buruktu. Hemen her aile muhacirlikten birkaç kayıpla dönmüştü.
Muhacirlerin çoğu, giderken sapasağlam bıraktıkları evlerini döndüklerinde yerinde bulamamışlardı. 
Umut ve heyecanla döndükleri topraklarında onları yine açlık, yoksulluk ve çetin şartlar bekliyordu. Trabzon kurtulmuş olsa bile vatanın birçok köşesi hala düşman işgali altındaydı. Bütün yurtta seferberlik vardı.  Önde zor bir “Kurtuluş Savaşı” bekliyordu.
Trabzon’un kurtuluşundan sonra en önemli görev öğretmenlere ve doktorlara düşüyordu. Çünkü muhacirlikten dönenlerin büyük bir kısmı hastaydı. Sıtma, frengi gibi önemli hastalıklardı bunlar…
Muhacir çıkmadan önce okullarını sağlam ve içindeki eğitim araç gereçlerini tam bırakmış olan öğretmenler dönüşte hiçbirini yerinde bulamamışlardı.
Dönemin fedakar eğitimci ve doktorları ellerindeki kısıtlı imkanlarla hizmet vermeye çalışıyorlar. Analar, yavrularının karnını doyurmak için daha çok çalışmak zorundaydı. Eli silah tutan babalar, ağabeyler ise kendi şehirlerinin kurtulması ile bir kenara çekilmeyecek, bütün vatanı düşman işgalinden kurtarmak için Kurtuluş Savaşı’na katılmak üzere cepheye gideceklerdi.
Başak Ayçin Büyükkurt / Dönmez
Kaynaklar:
Mehmet Akif Bal, Kronolojik Trabzon Tarihi Kuruluşundan Günümüze Gün Gün Trabzon, İstanbul, 2013
Haşim Albayrak, I. Dünya Savaşında Doğu Karadeniz Muharebeleri ve Of Direnişi, Genişletilmiş 3. Baskı, İstanbul, 2010
Hikmet Öksüz-Veysel Usta, Mustafa Reşit Tarakçıoğlu Hayatı, Hatıratı ve Trabzon’un Yakın Tarihi, Serander Yayınları
Mediha Kayra, Günümüz Türkçesine çeviren Cahit Kayra, “Elveda Trabzon”, Dünya Kitapları No:379, 2005,

Mehmet Akif Bal, “Trabzon’un Rus Donanmasınca Bombardımanı ve Bombardımanın Trabzon’a Etkileri” 

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder